Verslag van de lezingen van 28 sept. 2024

Verslag van de lezingen van 28 sept. 2024

Op 28 september vond de eerste Gemma Frisius bijeenkomst van het nieuwe seizoen plaats, met voor de pauze de directeur van Tresoar Arjen Dijkstra en na de pauze de voorzitter van onze vereniging Wicher van der Heide.

Het onderwerp van Arjen Dijkstra zijn presentatie is Eise Eisinga, over wie hij in 2021 een biografie publiceerde. Hij vertelt over Eise zijn jeugd in een tijd dat Fryslân zich in de voorlinies van de westerse beschaving bevond. Ook schetst hij een beeld van de wereld rondom Eise Eisinga en de tijd waarin hij leefde en de context waarbinnen het planetarium kon ontstaan.

Arjen Dijkstra laat ons een aantal stop-motion filmpjes zien van een werkend planetarium die hij in de corona tijd gemaakt heeft. Nooit eerder kwam iemand op het idee om zo het planetarium ‘tot leven’ te wekken. We zien de maan om de aarde draaien en we zien het moment op 31 december waarop 2021 in 2022 verandert.

Dan vertelt Arjen Dijkstra over het duurste boek dat in het bezit is van Tresoar. Dat is het boek  De revolutionibus orbium coelestium van Nicolaas Copernicus en een aantal van onze verenigingsleden hebben dit boek in april op de tentoonstelling De schepping van de wetenschap in Utrecht gezien. Dan vallen vele toevalligheden op z’n plaats, want dit boek van Copernicus was ooit in bezit van de Friese geleerde Gemma Frisius naar wie onze vereniging is genoemd en de verblijfplaats van dit boek is ook de plaats waar onze vereniging naar toe verhuisd is!

Wicher van der Heide begint zijn presentatie met een filmpje

waarin een tennisbal in een hand terecht komt nadat hij op mysterieuze wijze vanuit stilstand in beweging komt. De kans dat zoiets gebeurt is niet erg groot en de natuurkundige grootheid die hiermee gedemonstreerd wordt heet entropie.

Entropie neemt altijd toe bij een onomkeerbaar energieproces. Deze natuurkundige wet is de enige natuurkundige wet die de richting van de tijd aangeeft. De totale entropie van ons universum zal uiteindelijk zeer groot worden, maar niet oneindig.

Dan spreekt Wicher over de warmtedood van heelal. De entropie zal niet meer veranderen en de tijd houdt op.

Ledenexcursie van 20 april 2024

Op de ledenexcursie van 20 april vond onze vereniging zichzelf letterlijk en figuurlijk terug op de tentoonstelling De schepping van de wetenschap in het Catharijneconvent in Utrecht. Het boek De revolutionibus orbium coelestium van Nicolaas Copernicus was uitgeleend door Literatuurmuseum Tresoar in Leeuwarden en ooit in het bezit van Gemma Frisius.

Op de tentoonstelling De schepping van de wetenschap wordt duidelijk dat er grote overeenkomsten en verschillen zijn tussen religie en wetenschap. Er  is een grote dynamiek tussen beide fenomenen. Voor het vaststellen van religieuze feestdagen was astronomie nodig en de Kerk erkende dat door in de 16e eeuw een Vaticaans observatorium te bouwen.

Van het Vaticaans observatorium naar het Utrechts observatorium was het vervolgens maar een kleine stap want het vervolg van onze excursie vond dáár plaats. In de Sonnenborch werden wij rondgeleid door een van de vrijwilligers. De rijke historie en de mechanica van de telescopen kon reken op grote belangstelling van de leden van Gemma Frisius.

“De Droomtocht” in Visvliet

De maker van het Planetarium in Franeker, Eise Eisinga, heeft ook een aantal jaren in Visvliet gewoond. De inwoners van Visvliet hebben onlangs allerlei objecten, geïnspireerd op Eise Eisinga, bedacht en gebouwd die tijdens een wandeling of fietstocht te bekijken zijn. Voor nadere informatie zie https://eiseeisinga.visvliet.com

FryslanDOK, Stjerrenacht

Komende 8 mei is het precies 250 jaar geleden dat de planeetsamenstand van 1774 plaatsvond. Deze gebeurtenis was de aanleiding voor Eise Eisinga om zijn planetarium te bouwen. Omrop Fryslân geeft hier aandacht aan door het uitzenden van de documentaire FryslânDOK, Stjerrenacht op NPO2: 11 mei om 15.30 uur, herhaling op 12 mei om 13.15 en op 13 mei om 14.30 uur. Bovendien op 12 mei op Omrop Fryslân. Zie bijlage: FryslânDOK Stjerrenacht

De ledenexcursie op 20 april 2024 naar Utrecht

Op de ledenexcursie van 20 april vond onze vereniging zichzelf letterlijk en figuurlijk terug op de tentoonstelling De schepping van de wetenschap in het Catharijneconvent in Utrecht. Het boek De revolutionibus orbium coelestium van Nicolaas Copernicus was uitgeleend door Literatuurmuseum Tresoar in Leeuwarden en ooit in het bezit van Gemma Frisius. 

Op de tentoonstelling De schepping van de wetenschap wordt duidelijk dat er grote overeenkomsten en verschillen zijn tussen religie en wetenschap. Er is een grote dynamiek tussen beide fenomenen. Voor het vaststellen van religieuze feestdagen was astronomie nodig en de Kerk erkende dat door in de 16e eeuw een Vaticaans observatorium te bouwen. 

Van het Vaticaans observatorium naar het Utrechts observatorium was het vervolgens maar een kleine stap want het vervolg van onze excursie vond dáár plaats. In de Sonnenborch werden wij rondgeleid door een van de vrijwilligers. De rijke historie en de mechanica van de telescopen kon rekenen op grote belangstelling van de leden van Gemma Frisius.

   

Verslag van de bijeenkomst van 23 maart 2024

Op 23 maart was er al weer de laatste bijeenkomst van Gemma Frisius van dit seizoen met ons verenigingslid Meindert de Jong over de fenomenale krachten van de zon en professor Russchenberg over klimaat en weer.

Meindert de Jong vergelijkt onze zon met het zwaard van Damocles. Een zwaard aan een paardenhaar dat boven het hoofd van een lichtzinnige hangt.

De zon is een kernfusiecentrale met af en toe een flinke uitbarsting die in het jaar 1859 de telegraaf buiten gebruik stelde.

Wat dat in onze tijd met zeer complexe informatie- en electronicasystemen zou kunnen betekenen laat zich raden.

Daarna was het de beurt aan professor Russchenberg die ons met een aantal verontrustende prognoses en metingen voor de kop sloeg.

Als wij niks doen loopt het slecht met ons af is zo ongeveer de strekking van zijn verhaal. Het delicate systeem van koud en warm is op onze planeet verstoord geraakt.

Met behulp van klimaataanpassingen is daar wat aan te doen maar dat is een redmiddel in uiterste nood. Als we de broeikasgassenuitstoot niet op nul krijgen gaat de opwarming van de aarde door en wordt onze planeet onbewoonbaar.

Professor Russchenberg laat ons een plaatje zien van een drijvende sproeifabriek die zout water in de atmosfeer kan sproeien. Omdat een regendruppel een stofdeeltje nodig heeft om rondom te groeien zullen er rondom de zoutdeeltjes regendruppels gaan vormen en die zorgen voor wolken.

De wolken houden het zonlicht tegen en zo kan de opwarming van de aarde gestopt worden. Wereldwijd zorgt dit voor totaal andere regenpatronen met grote geopolitieke consequenties.

Verslag van de bijeenkomst van 24 februari 2024

Op 24 februari was onze vereniging voor het eerst op de nieuwe locatie Tresoar in Leeuwarden met voor de pauze de jaarlijkse algemene ledenvergadering en daarna Jan Willem Pel over de

James Webb Telescoop.

Aan een van de onderdelen van de telescoop heeft onze spreker meegewerkt: het MIRI project.

Jan Willem vertelt over de start van de hele onderneming die al in het jaar 1988 was. Na successen en teleurstellingen werd de telescoop uiteindelijk gelanceerd op tweede kerstdag 2021.

De telescoop draait met de aarde mee om de zon. Zo worden de waarnemingen niet verstoord door hinderlijke straling.

Jan Willem legt ons uit dat er rekening moest worden gehouden met krimp omdat de telescoop in de ruimte afkoelt tot vlak boven het absolute nulpunt.

Omdat de spectrograaf van MIRI op verschillende stukken van het beeld gericht kan worden kunnen de sferen van sterren bestudeerd worden en wellicht worden daarin chemische elementen gevonden die van belang zijn voor het ontstaan van leven.

De James Webb Telescoop is speciaal ontworpen voor metingen in het infrarood. Door de kosmische roodverschuiving schuift het licht van verre sterrenstelsels steeds verder in het infrarood naarmate ze verder weg staan.

De roodste vlekjes zijn ongelofelijk ver weg. We zien het heelal als het een paar honderd duizend jaar oud is. Wat daar te zien is wordt vervormd door gravitatievelden.

Einsteins theorie over de invloed van massa op de ruimte wordt hierdoor bewezen.

verslag van de lezingen van 27 januari 2024

Op 27 januari waren we voor het laatst te gast in het Oranje Hotel. Onze vereniging verhuist naar het kenniscentrum Tresoar in Leeuwarden.

De middag begon en eindigde met de Franse sterrenkundige Flammarion.
Bauke Zijlstra gebruikte Flammarions foutieve voorspelling om het verschil tussen wetenschap en pseudowetenschap te duiden en Jeffrey Bout gebruikte een tekst van Flammarion om een gesimuleerde reis door het heelal te begeleiden.

  

Bauke legt uit dat sommige wetmatigheden zó vaag zijn dat ze niet verifieerbaar zijn.
Een wetenschappelijke theorie claimt nooit de waarheid te zijn maar een benadering ervan.

Volgens Jeffrey Bout zitten wij in een rozijnenpannenkoek en als onze kijkrichting in het vlak van deze pannenkoek zit zien wij de Melkweg.

Jeffrey legt uit dat de prachtige foto’s van Hubble en Webb gebruik maken van kleine verschillen in de kleur rood. Binnen deze kleine verschillen worden nieuwe kleuren toegekend zodat wij mensen de verschillen kunnen zien.

Op Jeffreys eigen website: sterrenkundevoorjou.nl staat wanneer en waar hij  gaat sterrenkijken en nodigt mensen uit om mee te kijken.

verslag van de lezingen van 25 nov 2023

De 25 november vond de laatste Gemma Frisius bijeenkomst van dit jaar plaats met Huib Jan van Langevelde over zwarte gaten en Fetze Tichelaar over zijn zelfgebouwde telescoop.

Fetze laat ons zien dat je soms niet ver hoeft te zoeken als je materialen nodig hebt voor je telescoop. Zelfs het dopje van de fles afwasmiddel zit in Fetzes telescoop verwerkt.

De grote verrassing van Fetzes presentatie wachtte achter een gordijn en werd onthuld aan een zeer geïnteresseerd publiek. De manshoge telescoop met een diameter van 20 inch.

Huib Jan van Langevelde begint zijn presentatie door ons een stukje van de hemel te laten zien. Eerst optische beelden en dan radio beelden.

Met radiosignalen is het uiteindelijk gelukt om voor het eerst een afbeelding van een zwart gat te presenteren.

Huib Jan laat ons in een simulatie zien hoe licht dat buiten ons kijkkader valt ons tóch bereikt omdat een zwart gat er als het ware een slinger aan geeft. Deze lichtstralen leveren het bewijs voor het zwarte gat en kunnen gebruikt worden om de vorm er van te duiden.

verslag van de lezing van 28 okt 2023

Op 28 oktober 2023 was er weer een Gemma Frisius bijeenkomst met twee sprekers. Als eerste was ons erelid Henk Nieuwenhuis aan de beurt die de dag ervoor een kopie van de Diepenveen meteoriet onthuld had.                                                                                                      

Henk heeft vandaag geen wetenschap in de aanbieding, maar humor en anekdotes. Zo vertelt hij over het maken van raketten in zijn jeugd met een explosie op zijn zolderkamer tot gevolg, bezoekjes van de CIA, brieven aan Chroesjtsjov en contacten met een Russische astronaut.

Als conservator van Het Planetarium van Franeker maakt Henk een en ander mee. Zo was er eens een man die Henk waarschuwde voor een zeewaterspiegelstijging van 30 meter in verband met een samenstand van de planeten Jupiter, Saturnus en de maan.

Het geloof komt ook aan bod in de presentatie als Henk over zijn bezoekje aan de de laatste boerenprofessor en knappe telescopenbouwer, Bauke Miedema praat. Miedema hield vast aan zijn bijbelse ideeën ondanks de door Henk meegenomen wetenschappelijke bewijzen.

De astronomische avonturen van Henk brengen hem op vele plaatsen in de wereld en dicht bij de actuele gebeurtenissen.

Na de pauze vertelde Steven Bloemen van de Radboud Universiteit in Nijmegen over de detectie van zwaartekrachtgolven.

Het grote voordeel van zwaartekrachtgolven is dat ze niet worden tegengehouden door gruis en stof. Bij het vinden van zwarte gaten en de bestudering van de oerknal zijn zwaartekrachtgolven belangrijk. De methode die wordt gebruikt voor het detecteren van zwaartekrachtgolven heet interferometrie.

Het hebben van meerdere meetstations is belangrijk want zo kan de plek in het heelal gevonden worden waar de zwaartekrachtgolven vandaan komen. Een zwaartekrachtgolf ontstaat als er twee zeer zware hemellichamen om elkaar heen draaien.

Dan vertelt Steven over de BlackGEM telescoop die dit voorjaar in gebruik is genomen. Omdat koolstof krimpt bij een temperatuursverhoging en metaal uitzet zijn deze twee materialen in de constructie van de telescoop gecombineerd. Zo worden de effecten van temperatuurswisselingen tot een minimum beperkt.

Dan laat Steven ons een filmpje zien van de installatie van BlackGEM in Chili en ten slotte vertelt hij over de Einsteintelescoop die in voorbereiding is en over LISA die zwaartekrachtgolven gaat detecteren vanuit de ruimte.