Overzicht jaarprogramma 2021/2022; alle lezingen zijn in het Oranje Hotel tegenover het NS-station te Leeuwarden. Wijzigingen zijn mogelijk!
Door naar beneden te scrollen vindt u meer informatie over de lezingen.
25 september 2021
13.30 uur: Ontvangst met koffie/thee en gebak in verband met het 75-jarig jubileum van de vereniging,
14.00 uur: Voorprogramma, Henk Nieuwenhuis: De geschiedenis van de zonnewijzer,
15.00 uur: Hoofdlezing, Sebastiaan de Vet : De geologie van de planeten.
30 oktober 2021
14.00 uur: Voorprogramma, Dirk Corporaal: Gebruik maken van opwaartse luchtstromingen bij het zweefvliegen,
15.00 uur: Hoofdlezing, Prof. Olaf Scholten (RuG): De bliksem onderzocht met LOFAR
27 november 2021: Vervalt!
11 december 2021: De ledenexcursie gaat naar 30 april 2022
29 januari 2022
14.00 uur: Voorprogramma, Meindert de Jong: Hoe bouw je zelf een spiegeltelescoop?
15.00 uur: Hoofdlezing, Prof. Ed van den Heuvel: Mogelijkheden van intelligent leven elders in het heelal
26 februari 2022
13.30 uur: ALV
15.00 uur: Hoofdlezing, Dr. Lucas Ellerbroek (UvA): De geboorte van sterren en planeten
26 maart 2022
14.00 uur: Voorprogramma, Jurjen Boersma: De Pioneer 10 en 11, de ruimteverkenners naar Jupiter en Saturnus (herhaling van de lezing die op 26 september 2020 online is uitgezonden)
15.00 uur: Hoofdlezing, Dr. Veronica Allen (RuG): Astrobiologie, onderzoek naar de oorsprong van het leven met behulp van de ALMA-radiotelescoop.
30 april 2022:
Ledenexcursie naar Dokkum, geboorteplaats van Gemma Frisius. Viering 75-jarig jubileum van de vereniging. Aanmelden bij secretaris Hans Brandsma (tel: 0646032028 of per e-mail: secretaris@gemmafrisius.nl)
Meer informatie over de lezingen:
25 september 2021
14.00 uur: Voorprogramma, Henk Nieuwenhuis: De geschiedenis van de zonnewijzer,
Vanaf het moment dat de mens zich op vaste plaatsen ging vestigen bleek organisatie van groot belang. Denk aan samenwerken en afspraken maken. Hier begon tijd een rol te spelen en dat was alleen mogelijk als je de tijd duidelijk kunt indelen en aflezen. Dat bleek met de schaduw van de zon prachtig te kunnen en zo ontstond de zonnewijzer. Vanmiddag krijgen we hiervan de ontwikkeling te horen en daarbij fraaie beelden te zien. Bijv. over de uitvoering van zonnewijzers aan gevels en in parken en wat je er op kan aflezen. Ook de zak-zonnewijzers, vaak heel fraai van vorm, komen aan bod. Ook hiervan zullen een aantal bijzonder mooie exemplaren te bewonderen zijn. Verder krijgt elke aanwezige een bouwplaat van een zonnewijzer mee met uitleg hoe deze thuis in elkaar te zetten is.
Henk Nieuwenhuis was conservator van het Eise Eisinga Planetarium, er is een planetoïde naar hem genoemd, schrijft regelmatig artikelen voor het tijdschrift Zenit èn hij is erelid van Vereniging Gemma Frisius.
15.00 uur: Hoofdlezing, Sebastiaan de Vet : De geologie van de planeten
| Landschappen op vaste hemellichamen hebben fascinerende verhalen te vertellen. Ze ontstaan door de continue wisselwerking van landschapsvormende processen die van binnenuit en buitenaf het oppervlak van het hemellichaam vormgeven. Het planeetonderzoek probeert met een basis in het aardse landschap de landschappelijke verhalen van planeten en andere hemellichamen af te leiden. Aan de hand van parallellen, experimenten en prachtige satellietbeelden wordt onderzocht wat het oppervlak van een rotsplaneet, zoals Mercurius of Mars, prijsgeeft over de 4,6 miljard jaar durende ontwikkeling van het hemellichaam. En dat je met wat landschappelijke kennis je niet hoeft te beperken tot de rotsachtige hemellichamen, bewijst de (dwerg)planeet Pluto. Op deze ijswereld doen de landschapsvormende processen zo bekend aan, dat het landschap in sommige opzichten lijkt op die van de rotsplaneten. Ontdek in deze lezing hoe de geologie je op een andere manier naar de planeten en manen in het zonnestelsel leert kijken. Sebastiaan de Vet (1984) is gepromoveerd planeetonderzoeker. Hij deed onderzoek met windtunnels, paraboolvluchten en centrifuges, en deed veldstudies in IJsland. Naast zijn wetenschappelijke werk geeft hij publiekslezingen en interviews over ruimteonderzoek. Hij was samen met André Kuipers en Govert Schilling betrokken bij het Omroep Maxprogramma ‘Heel Nederland kijkt sterren’, en is regelmatig te gast bij Zapplive en BNR Nieuwsradio. Sebastiaan de Vet is de huidige voorzitter van de landelijke KNVWS | |
30 oktober 2021
14.00 uur: Voorprogramma, Dirk Corporaal: Gebruik maken van opwaartse luchtstromingen bij het zweefvliegen
| Zweefvliegen en weerkunde hebben veel met elkaar te maken, maar ook zweefvliegen en ruimtevaart. Zo landde elke Space Shuttle als een zweefvliegtuig en in 2018 heeft de Perlan II, een zweefvliegtuig voorzien van een drukcabine, een hoogte van 19.000 m bereikt. Het doel is dat hij uiteindelijk een hoogte van 30 km gaat halen. Het gaat bij dit project om een wetenschappelijk onderzoek naar stratosferische luchtstromen (golfvorming) die ontstaan doordat de wind vanuit de Stille Oceaan tegen het Andesgebergte botst. Iedereen weet uit eigen ervaring hoe krachtig de (horizontale) wind kan zijn. Windenergie voorziet in een groeiend aandeel van onze energiebehoefte. Het feit dat er ook verticale luchtbewegingen bestaan en dat je de enorme kracht van die stijgwind eveneens kunt benutten, is veel minder bekend. Deze opstijgende lucht, de thermiek, is de groene motor voor zweefvliegers. Op zonne-energie kan honderden kilometers worden afgelegd.Zweefvliegers zijn zeer geïnteresseerd in weerkunde. Die kennis is nodig om te kunnen voorspellen of het goed en veilig zweefvliegweer zal worden. Wanneer komt de thermiek los, waar kun je die vinden en hoe maak je er optimaal gebruik van. Enkele dagen per jaar is het zelfs mogelijk om vanuit Nederland zweefvliegvluchten van 1000 km te maken. Om zulke lange vluchten te kunnen maken moet je al dagenlang van te voren het weer in de gaten houden. Zweefvliegtuigen maken gebruik van thermiek en in het buitenland ook van hellingstijgwind en golf. Wanneer een stevige wind tegen een gebergte waait dan ontstaat er in de lucht een golfbeweging. Wie op de top van zo’n golf vliegt kan kilometers hoog komen. De Perlan II is daar een voorbeeld van. Graag wil Dirk op deze lezing hier meer over vertellen. Dirk Corporaal uit Stiens is gepensioneerd geschiedenisdocent en heeft als grote hobby het zweefvliegen. Hij is zweefvlieginstructeur en schrijft er lesmateriaal voor, zie www.zweefvliegopleiding.nl. |
|
15.00 uur: Hoofdlezing, Prof. Olaf Scholten (RUG): De bliksem onderzocht met LOFAR
Bliksem is een zeer algemeen en indrukwekkend verschijnsel waarvan desondanks nog veel aspecten slecht begrepen zijn. Wist U dat ook ver boven het onweer, op hoogtes van 100 km, spectaculaire Sprites en Elves zijn waargenomen? De elektrische spanning in een onweerswolk is ver beneden de doorslag spanning, hoe kan dan toch bliksem zich ontwikkelen. Als prelude voor de echte bliksemschicht ontwikkelt er zich er in de lucht een breed vertakte structuur van kleinere ontladingen, horizontaal over afstanden van 10km. Hoe en wat gebeurt hier? Met LOFAR, een moderne radiotelescoop met de kern bij Exloo (Drenthe) en armen van 1000 km, zijn we recent begonnen on te proberen een tipje van deze sluier op te lichten. Er zijn vele soorten bliksemverschijnselen, degene die we allemaal kennen gaat tot hoogtes van 10 km, maar daarboven, op hoogtes van een 100 km zijn Sprites en Elves waargenomen.
Als bliksem zich ontwikkeld in de atmosfeer worden er vele korte radiopulsjes uitgezonden. Met LOFAR kunnen we deze heel nauwkeurig lokaliseren en zo de bliksem volgen in zijn ontwikkeling, ook als dit in een wolk gebeurt. Op deze manier hebben we recent al nieuwe inzichten verkregen in wat er echt gebeurt, en vaak is dit haast onvoorstelbaar.
Zie ook: ontstaan van bliksem in beeld gebracht (met video), Uitzending gemist, Focus, op Science LinX, en kortgeleden op NPO3, maandag 13 september om 20:25, in “Anna’s brains”.
29 januari 2022
14.00 uur: Voorprogramma, Meindert de Jong: Hoe bouw je zelf een spiegeltelescoop?
Meindert bouwt volledig zelf een spiegeltelescoop met een spiegel van 25,4 cm en brandpuntsafstand 1,00 m. Alle onderdelen, inclusief spiegel, (fijn)mechanische onderdelen en besturing worden door hem zelf gemaakt. Tijdens deze lezing is er uitleg en een demonstratie van de kijker.
15.00 uur: Hoofdlezing, Prof. Edward P.J. van den Heuvel: De mogelijkheid van intelligent leven elders in het heelal,
Tot 1995 kenden we alleen de acht planeten van ons eigen zonnestelsel, en was het niet bekend of andere sterren (in feite: zonnen net als onze Zon) ook planeten hebben. In 1995 werd de eerste planeet bij een andere ster ontdekt, en sindsdien zijn planetenstelsels ontdekt bij duizenden sterren. Sommige van deze planetenstelsels lijken verrassend veel op ons zonnestelsel. Inmiddels is duidelijk dat minstens 20 procent van alle sterren planeten hebben. Daar ons Melkwegstelsel meer dan 100 miljard sterren bevat, zijn er dus meer dan 20 miljard planetenstelsels alleen al in ons Melkwegstelsel. En van Melkwegstelsels zoals het onze zien we er met onze telescopen honderden miljarden.
De vraag doet zich daarom voor: heeft zich op andere planeten ook leven ontwikkeld? En zijn er ook planeten waar dit leven een met onze Aarde vergelijkbaar of zelfs hoger peil van Intelligentie heeft ontwikkeld, dat wil zeggen: een met ons vergelijkbaar of hoger technisch en wetenschappelijk niveau, zodat we met die andere beschavingen zouden kunnen communiceren? In deze voordracht zal ik de huidige inzichten over de waarschijnlijkheid van de mogelijke aanwezigheid van intelligent leven elders in het heelal bespreken, alsook de manieren waarop men thans probeert met andere beschavingen in contact te komen.
Prof. Ed van den Heuvel is Emeritus-hoogleraar Sterrenkunde, Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Brussel. Hij ontving talloze nationale en internationale onderscheidingen op het gebied van de sterrenkunde. Hij is gepromoveerd bij de onlangs overleden Prof. Kees de Jager.
26 februari 2022
13.30 uur: Algemene ledenvergadering
15.00 uur: Hoofdlezing, Dr. Lucas Ellerbroek: Het ontstaan van sterren en planeten
Sterren ontstaan uit tollende wolken stof en gas, die bezwijken onder hun eigen zwaartekracht. Ze bestaan in vele soorten en maten: lichte sterren, zware sterren – tot wel honderden malen zo zwaar als de zon -, dubbelsterren die tegen het eind van hun bestaan materie uitwisselen en de ruimte in spuwen. Sinds kort weten we bovendien dat planeten een natuurlijk overblijfsel van deze stergeboortes zijn. Er zijn meerplaneten dan sterren in het heelal, wat de vraag bij ons losmaakt of niet een van die talloze planeten leven zou kunnen herbergen. In deze lezing wordt het fascinerende geboorteproces van sterren en planeten verder onder de loep gelegd, en de implicaties die dit heeft voor de beginvoorwaarden van buitenaards leven.
26 maart 2022
14.00 uur: Voorprogramma, Jurjen Boersma: De Pioneer 10 en 11, de ruimteverkenners naar Jupiter en Saturnus (herhaling van de lezing die op 26 september 2020 online is uitgezonden)
To boldly go where no man has gone before, iedereen die in de jaren 60 en 70 naar de t.v. serie Star Trek keek met capt. Kirk en mr. Spock herinnert zich deze woorden waar iedere aflevering mee begon. To boldly go geldt zeker voor de Pioneer 10 & 11, het waren de eerste ruimtesondes die de Astroïdengordel doorkruisten en de planeet Jupiter verkenden, in die tijd (1973/74) nog het grote onbekende. Ook al konden de terug gestuurde foto’s niet tippen aan de gelikte plaatjes die we tegenwoordig zo gewend zijn, voor die tijd waren ze een sensatie en zeker een stap voorwaarts, vooral ook dankzij diverse metingen, die in de buurt van Jupiter en Saturnus gedaan werden. 
Pioneer 10 werd na het passeren van Jupiter de eerste ruimtesonde die het zonnestelsel verliet en zou nog tot 2003 contact houden met de vluchtleiding. Pioneer 11 volgde na het passeren van Saturnus (1979) het voorbeeld van Pioneer 10 en zou tot 1995 contact houden. Bijna 30 jaar hebben ze gegevens doorgestuurd, niet slecht voor twee relatief eenvoudige sondes! Hiermee maakten zij de weg vrij voor de Voyager 1&2 en alle andere ruimtesondes die nog zouden volgen. Jurjen Boersma was jarenlang secretaris van de Vereniging Gemma Frisius en is geïnteresseerd in alles wat met ruimtevaart te maken heeft.
15.00 uur: Hoofdlezing, Dr. Veronica Allen (Rijksuniversiteit Groningen): Astrobiologie: onderzoek naar de oorsprong van het leven met behulp van de ALMA-radiotelescoop
Where did the molecules of life come from? Astrochemistry, the interdisciplinary study of chemical reactions in space, is a powerful tool in addressing this question. Numerous recent discoveries of molecules in star- and planet-forming environments has strengthened the link between astronomy, chemistry, and biology bringing focus onto the question of the origin of life on Earth. Using the ground-based observatory Atacama Large (sub-)Millimeter Array (ALMA) and the soon-to-launch James Webb Space Telescope (JWST), we can study how prebiotic molecules (those that can lead to biological molecules) are formed and how they survive the planet-forming process. The prebiotic molecule formamide (NH2CHO) has become very important in the past decade because it is thought to lead to the simplest amino acid, glycine. Understanding how amino acids form is necessary, but the formation pathway for formamide in space is disputed. In this lecture, you will discover the connection between gas in space and yourself.
Veronica Allen (originally from the US) received a PhD in astrochemistry from the University of Groningen in 2018, then held a postdoctoral fellowship at NASA Goddard Space Flight Center. In spring 2021 she returned to Groningen with an NWO Veni fellowship to continue her research on probiotic astrochemistry. Her research is carried out using sub-millimeter observations and statistical chemical modelling. Additional to her research, she is a passionate science communicator, speaking with schools across the world through the “Skype a Scientist” program and giving lessons at local basisscholen in Groningen.
Veronica Allen (uit de VS) promoveerde in 2018 in de astrochemie aan de Rijksuniversiteit Groningen en ontving daarna een postdoctoraal beurs bij NASA Goddard Space Flight Center. In het voorjaar van 2021 keerde ze terug naar Groningen met een NWO Veni beurs om haar onderzoek naar probiotische astrochemie voort te zetten. Haar onderzoek wordt uitgevoerd met behulp van submillimeterobservaties en statistische chemische modellering. Naast haar onderzoek is ze een gepassioneerd wetenschapscommunicator, spreekt ze met scholen over de hele wereld via het “Skype a Scientist”-programma en geeft ze lessen op lokale basisscholen in Groningen.
30 april 2022
Ledenexcursie naar Dokkum, geboorteplaats van Gemma Frisius. Viering 75-jarig jubileum van de vereniging.