Wicher van der Heide Author

Op 27 november 1873 sloeg een meteoriet in de grond in de buurt van Diepenveen bij Deventer. Toevallig zag men dit gebeuren en werd de steen opgeraapt en met een begeleidend briefje in een klein houten kistje gestopt. Na vele omzwervingen stond het kistje te midden van een stenenverzameling op een tafel tijdens een Kunstroute op een camping in het jaar 2012. Henk Nieuwenhuis zag meteen dat het om een bijzondere koolstofmeteoriet ging. De steen mocht geleend worden voor nader onderzoek en wetenschappelijke onderzoekers in binnen- en buitenland waren enthousiast: de meteoriet bleek een zeer zeldzame koolstof-chondriet te zijn. Er zijn nu in totaal zes Nederlandse meteorieten bekend. Precies 150 jaar later na de inslag werd op 27 november 2023 de ‘Dag van de Meteoriet’ georganiseerd in Diepenveen. Naast diverse lezingen en toespraken werd op de plaats van de inslag een informatietafel onthuld en een demonstratie gegeven met de meteorietinslagsimulator. In Diepenveen zelf mocht Henk Nieuwenhuis het monument onthullen: een 10x vergrote replica van de Diepenveen-meteoriet.

Als het goed is dan heeft ieder lid van de Vereniging Gemma Frisius onlangs het programmaboekje voor het seizoen 2023/2024 ontvangen. Indien u, als lid, niets heeft ontvangen, stuurt u dan een e-mail naar secretaris Hans Brandsma, secretaris@gemmafrisius.nl.

Een verslag van deze geslaagde ledenexcursie vindt u onder de kop EXCURSIE.

De bijeenkomst van 25 maart begon met een lezing door Meindert de Jong, oud-penningmeester van de vereniging. Naast bouwer van zijn eigen 25 cm spiegeltelescoop is Meindert een verwoed radio-amateur. Een uitdaging was om radiosignalen van Jupiter te ontvangen. Als geladen zonnedeetjes Jupiter naderen worden ze versneld in het magnetisch veld van Jupiter. Hierdoor gaan ze specifieke radiosignalen uitzenden die net niet door de aardse atmosfeer worden geabsorbeerd zodat ze gemeten kunnen worden op het aardoppervlak. De omstandigheden moeten wel gunstig zijn want er zijn meerdere storingsbronnen zoals de posities van de vier grote manen, de wisselende zonnewind, de hoogte boven de horizon van Jupiter en uiteraard de gevoeligheid van antenne + ontvanger. Maar het is Meindert gelukt. In het Lauwersmeergebied heeft hij het signaal van Jupiter gemeten. Omgezet in hoorbaar geluid klinkt het als het geluid van het bakken van een ei. Meindert ontving uiteraard de welverdiende sûkerbôle.

Na de pauze gaf KNMI-seismoloog Pauline Kruiver een perfecte lezing over aardbevingen. Dit kunnen natuurlijke bevingen zijn ten gevolge van verschuivende aardplaten zoals onlangs in Turkije maar ook in Limburg kunnen langs breuken in de aardkorst lichtere bevingen optreden. Door menselijk handelen kunnen ook bevingen geïnduceerd worden zoals in de provincie Groningen door aardgaswinning en ook door zoutwinning. Ook waar vulkanisme is, ten gevolge van het uiteen drijven of juist over elkaar heen schuiven van aardplaten, komen aardbevingen voor. Pauline gaf een mooie demonstratie van een seismometer: een tikje op de tafel gaf een sterk signaal op de computer. Dit betekent dat storingsbronnen zoals windturbines (!) in acht genomen moeten worden. In de coronaperiode was het storingsniveau beduidend lager. Tijdens de pauze zette Pauline ons aan het werk met potlood, passer en papier

om het aardbevingscentrum (het epicentrum) van een beving in Korea op te sporen. Vervolgens nam Pauline ons naar Mars want ook daar is seismische activiteit gemeten. Helaas is nu de energievoorziening van de marsrobot geblokkeerd vanwege stof op de zonnepanelen. Pauline ontving tenslotte ook de welverdiende sûkerbôle voor haar uitstekende lezing die ze met veel enthousiame presenteerde.

 

In het januari-nummer 2023 van het tijdschrift Zenit zijn twee boeiende artikelen over erelid Henk Nieuwenhuis opgenomen. Het eerste artikel heeft als titel ‘Op weg naar mijn amateursterrenwacht Cassini’. Hierin beschrijft Henk zijn eerste waarneming in 1962 met zijn 40 mm F700 mm Polarex-kijker. Uiteindelijk staat er in de tuin een heuse sterrenwacht, voorzien van koepel en spiegeltelescoop Meade C8, eerst in Nieuwegein en vanaf 1984 in Franeker. In al deze jaren ontwikkelt Henk zich tot begaafd tekenaar van met name het maanoppervlak. Het tweede artikel ‘Ervaringen met mijn amateursterrenwacht’ gaat vooral over Henk als leermeester van de sterrenhemel. In zijn sterrenwacht ontvangt hij vele mensen die bewonderend door de telescoop mogen kijken en (soms hilarische) vragen stellen.

De komende ledenexcursie op 29 april 2023 gaat naar de Sterrenwacht Hellendoorn. Nadere informatie volgt.

Op 8 november is op 84-jarige leeftijd onze oud-voorzitter en erelid Katrinus Stormer overleden. Katrinus was de man die enthousiast en betrokken tijdens de bijeenkomsten humoristische opmerkingen maakte en gedegen vragen stelde. Daaruit bleek zijn grote betrokkenheid met de vereniging en zijn grote belangstelling voor ruimtevaart, weer- en sterrenkunde. Vrijwel elke bijeenkomst was hij aanwezig, maar door zijn afnemende gezondheid werd het hem op zeker ogenblik onmogelijk om de lezingen bij te wonen, zeer tot zijn spijt.

De crematieplechtigheid heeft op 12 november plaatsgevonden.

toespraak 75 jaar Vereniging Gemma Frisius 30 april 2022

Beste leden. Allen van harte welkom op deze excursiedag van de Vereniging Gemma Frisius. Een mooie opkomst van 23 personen! Vandaag is het de excursiedag maar ik moet eigenlijk zeggen: een feestelijke verenigingsdag. We zouden namelijk vorig jaar het 75-jarig bestaan van onze vereniging vieren maar u weet: het coronavirus werd de grote spelbreker. Heel fijn dus dat we vandaag het jubileum wèl kunnen vieren en afsluiten. En dat doen we met de sterrenkunde-quiz, de lunch, de lezing en de rondleiding rondom deze mooie locatie De Abdij in het mooie Dokkum. We gaan eerst los met mijn praatje.                                                                                                                                                              Op vrijdag 22 maart 1946 is in Leeuwarden het besluit genomen tot oprichting van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, afdeling Friesland van de NVWS. Een hele mond vol waar later ook nog ‘Koninklijke”en ‘Gemma Frisius’ aan is toegevoegd. U kunt het allemaal nalezen in ons jubileumboekje dat vorig jaar aan elk lid is verstrekt. Of lezen op de website waar Albert het op heeft gezet.                  75 Jaar, wat betekent dat? Dat er een moment is geweest waarop de Aarde precies 75 rondjes om de Zon heeft gedraaid. De oprichtingsvergadering in 1946 was op 22 maart en stel dat de initiatiefnemer om exact 21.00 uur zei dat de vereniging NU is opgericht. Heeft de Aarde dan 75 jaar later, op 22 maart 2021 om 21.00 uur dan exact 75 rondjes om de Zon gemaakt? Of is het een paar uur of zelfs dagen eerder of later? Het maakt natuurlijk helemaal niets uit voor ons jubileum maar we zijn een sterrenkundige vereniging! En dan wil ik wel graag het tijdstip van het 75-jarig jubileum nauwkeurig weten. Dit bleek lastiger te bepalen dan ik aanvankelijk dacht. Als het volgende onduidelijk is: dat maakt niet uit, het gaat om het eindresultaat en Henk zal er geen vragen over stellen tijdens de quiz! Allereerst de vraag: wat is een jaar? Ja, de tijd van é[én rondje om de Zon. Maar hoe meet je die tijd?

Allereerst kun je op een bepaald moment de posities van de Zon en een willekeurige ster t.o.v. de Aarde meten. Als deze posities weer gelijk zijn dan is er een siderisch jaar (365d, 6u, 9m, 9,76s) verstreken. Deze meting wordt al eeuwenlang gedaan.

Je kunt ook de tijd meten tussen twee perihelium-doorgangen (kortste afstand Aarde tot de Zon rond 4 januari). Dit heet het anomalistisch jaar (365d, 5u, 49m, 12s).

Ook is het mogelijk de tijd te meten tussen twee lentepunt-doorgangen rond 21 maart, als de Zon over de evenaar van Zuid naar Noord schuift. Dan krijg je het tropisch jaar (365d, 5u, 48m, 45,25s). Deze drie jaren (siderisch, anomalistisch en tropisch) verschillen helaas in tijdsduur. Welke moeten we nu nemen als jaar? Gevoelsmatig zzeg ik: laten we het siderisch jaar nemen, dezelfde positie van de Aarde in het Zonnestelsel. Een siderisch jaar duurt exact 365 dagen, 6 uur, 9 minuten en 9,76 seconden. Dan kun je uitrekenen dat 75 rondjes om de Zon 27394d, 5u, 27m en 12s duurt. Deze tijd is dus verstreken na 22 maart 1946 om 21.00 uur. Krijg je dan 22 maart 2021 21.00 uur?

Lastig want…….

Onze jaartelling is gebaseerd op de Gregoriaanse kalender. Een jaar telt ongeveer 365,25 dagen en het was noodzakelijk om af en toe een schrikkeldag toe te voegen zodat de seizoenen niet in de loop van de jaren gingen verschuiven. Via o.a. de Egyptische en de Juliaanse kalender ontstond uiteindelijk de Gregoriaanse kalender, rond het jaar 1582 ingevoerd in katholieke landen en de zuidelijke Nederlanden. Pas rond 1700 kreeg deze voet aan de grond in Friesland tot op de huidige dag.            Om het exacte jubileummoment te vinden moeten we dus rekening houden met de schrikkeljaren. Tussen 1946 en 2021 waren er 19 schrikkeljaren en 56 gewone jaren. Na wat gereken valt het jubileummoment op 23 maart 2021, ‘s morgens om 02.27 uur en 12s, dus bijna 5,5 uur later.

We waren uitgegaan van siderische jaren. Anomalistische jaren leveren een nog later tijdstip op maar de tropische jaren? Na weer wat gereken kom ik  uit op 22 maart 00.56 uur en 34 s, dus 20 uur vroeger dan die 9 uur ‘s avonds.

Conclusie: het bepalen van het moment waarop de Aarde 75 rondjes om de Zon heeft afgelegd hangt af van hoe je een jaar definieert.

Maar dit is nog lang niet alles. De genoemde jaren, siderisch, anomalistisch, tropisch, zijn niet constant van lengte door verschuiving van het lentepunt (t.g.v. precessiebeweging), nutatie (slingerbeweging Aarde t.g.v. onregelmatige massaverdeling), periheliumverschuiving (t.g.v. wisselende zwaartekrachten, relativiteitstheorie), toename daglengte (t.g.v. getijkrachten). Het gaat hier om afwijkingen van fracties van een seconde per eeuw.

En nog wat. De initiatienemer sprak in 1946 het woordje NU uit en dit neemt enige tijd, misschien een seconde. Dan is de Aarde alweer 30 km verder in zijn baan om de Zon. Kun je het jubileummoment niet nauwkeuriger bepalen? Hoe lang duurt eigenlijk het NU, het heden? Het verleden is voorbij en de toekomst is er nog niet; we zitten er precies tussen in. Volgens de kwantummechanica is alles gekwantiseerd, ook de tijd. De tijd verspringt met tijdstapjes, de kwantum- of Planck-tijd, van 5,4.exp(-44) s. Dus een oneindig klein moment is er niet.

En dan komt Einstein ook nog om de hoek kijken. Hij heeft de relativiteitstheorie bedacht die tot op de dag van vandaag zijn geldigheid heeft behouden.                                                                                              Er hing mogelijk een klok in de zaal waar de oprichtingsvergadering werd gehouden. Voor het exact bepalen van het jubileummoment is het noodzakelijk dat de klok op dezelfde plaats in de zaal is blijven hangen gedurende 75 jaar en dat dezelfde klok afgelezen moet worden. Waarom? Volgens Einstein loopt de klok langzamer als hij op de grond ligt en sneller als hij hoger wordt opgehangen. Ook beweging heeft invloed: als de klok van zijn plaats is gehaald en weer terug is gehangen heeft de klok iets langzamer de tijd weggetikt. Hetzelfde geldt voor de aanwezigen. Als vandaag een verenigingslid aanwezig was die ook de oprichtingsvergadering had bijgewoond, had dit lid kunnen constateren dat zijn of haar klok niet dezelfde tijd aan zou geven als die van de zaalklok, uitgaande van identieke klokken! Als dit lid veel in de bergen heeft doorgebracht tijdens de afgelopen 75 jaar zal zijn of haar klok vóórlopen op de zaalklok. Dit lid is ouder geworden dan een lid die 75 jaar lang in de zaal was gebleven. Want volgens Einstein loopt een klok sneller als de zwaartekracht zwakker is. Dit betekent dat voor ieder van ons de tijd verschillend weg tikt: elke persoon graagt zijn of haar eigen klok met zich mee. Dus de spreuk ‘Zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens’ is volledig in overeenstemming met de relativiteitstheorie van Einstein.

Eindconclusie. Het bepalen van het moment waarop de Aarde exact 75 rondjes om de Zon heeft gedraaid is dus voor ieder van ons een iets ander moment. Maar het feit blijft dat voor ieder van ons dit moment nu wel is gepasseerd. Dus kunnen we met een gerust hart het 75-jarig jubileum vieren!

Wicher van der Heide, april 2022

In het maart-nummer 2022 van het tijdschrift Zenit (het tijdschrift voor sterrenkunde, weerkunde en ruimteonderzoek en orgaan van de KNVWS) is een artikel over de Vereniging Gemma Frisius opgenomen. Hierin wordt aandacht gegeven aan het 75-jarig jubileum van de vereniging.